Methotrexate

Methotrexaat heeft verschillende effecten. Hoe het werkt ligt aan hoe hoog de dosering is en hoe vaak u het gebruikt. Als ontstekingsremmer is de dosering lager dan 30 mg en gebruikt u het één keer per week. Dan onderdrukt methotrexaat het afweersysteem en remt het ontstekingen.

Artsen schrijven methotrexaat in deze lage dosis voor bij auto-immuunziekten. De afweer zorgt voor bescherming tegen ziektes. Bij een auto-immuunziekte werkt uw afweer tegen uw eigen lichaam. Voorbeelden zijn psoriasis, reumatoïde artritis, de ziekte van Crohn, colitis ulcerosa, multiple sclerose, astma en lichen planus.

Artsen schrijven methotrexaat vooral voor bij reumatoïde artritis, psoriasis en de ziekte van Crohn. En soms bij lichen planus. De tekst hieronder gaat alleen over methotrexaat als ontstekingsremmer.

Methotrexaat kan ook anders werken. In doseringen die meestal veel hoger zijn dan 30 mg per keer, remt methotrexaat de groei van cellen. Artsen schrijven het in deze hoge dosis voor bij kanker, een buitenbaarmoederlijke zwangerschap of mola-zwangerschap. Hiervoor is een aparte tekst: methotrexaat bij kanker.

Belangrijk
Zorg dat u precies weet hoeveel en hoe vaak u dit medicijn van de arts moet gebruiken. Vraag dus goed hoeveel tabletten u per keer moet innemen en hoe vaak per week. Weet u dit niet? Overleg dan voor gebruik met uw arts of apotheker.

• Methotrexaat in een lage dosering onderdrukt het afweersysteem en remt ontstekingen.
• Bij ontstekingen, zoals van uw gewrichten (reumatoïde artritis), huid of slijmvliezen (psoriasis en lichen planus) en darmen (de ziekte van Crohn).
• Uw klachten worden na een paar weken minder.
• Let op! Gebruik dit medicijn 1 keer per week. Nooit elke dag. En nooit meer dan 30 mg.
• Slik de tabletten met wat eten. Dan heeft u minder kans op maagklachten en darmklachten.
• U kunt last krijgen van een pijnlijke tong, mond of keel, aften, maagpijn en zuurbranden. Dit komt door ontsteking van de slijmvliezen. Slijmvlies is een laagje huid met slijm. Heeft u veel last van bijwerkingen? Ga dan naar uw arts of apotheker.
• Slik foliumzuur om het risico op bijwerkingen aan de slijmvliezen kleiner te maken.
• Meestal slikt u foliumzuur 1 keer per week. Wacht 24 uur of langer na u methotrexaat heeft gebruikt. Slik daarna foliumzuur.
• Dit medicijn heeft veel wisselwerkingen met andere medicijnen. Vraag aan uw apotheker of u dit medicijn veilig kunt gebruiken met uw andere medicijnen. Ook medicijnen die u zonder recept heeft gekocht.
• Let op! Niet gebruiken als u zwanger bent. Dit medicijn is slecht voor de baby in uw buik.
• Let op! Geef geen borstvoeding als u dit medicijn gebruikt. Dit medicijn komt in de moedermelk en dat is slecht voor de baby.

Reumatoïde artritis

Verschijnselen
Reumatoïde artritis (RA) is een ontsteking van de gewrichten. Het geeft pijn, stijfheid en zwelling in de gewrichten van bijvoorbeeld de handen, polsen, enkels of voeten. Meestal krijgt u deze klachten links én rechts in dezelfde gewrichten. Door de ontsteking wordt het gewricht dik en gevoelig, soms ook warm. Op den duur raken de gewrichten beschadigd.

Werking
Methotrexaat onderdrukt de afweer en remt ontstekingen. Dit remt de reumatoïde artritis en de ziekte wordt rustiger. Na een langere tijd worden klachten als pijn, stijfheid en zwelling minder. Het werkt dus niet heel snel tegen de pijn.

Middelen die niet snel werken bij reuma, maar pas op de langere termijn heten DMARD's: Disease Modifying Antirheumatic Drugs.

Effect
Veel reumapatiënten hebben minder last van pijn, kunnen zich beter bewegen en voelen zich beter. Methotrexaat remt beginnende reumatoïde artritis eerder.

Het effect van methotrexaat is na 3 tot 6 weken te merken.

Behandeling
Methotrexaat wordt bij reumatoïde artritis in de lage dosering van 7.5 tot 30 mg per week gebruikt.

Methotrexaat bestaat als tabletten en als injecties.
Tabletten kunt u zelf makkelijk slikken. Maar ze zorgen iets vaker voor maagdarmklachten.

Psoriasis

Verschijnselen
Bij de chronische ziekte psoriasis groeit de bovenste laag van de huid te snel. Hierdoor ontstaan verdikkingen en schilfers. De huid kan ontsteken en jeukt vaak sterk. Psoriasis kan mild tot erg zijn: van één tot twee kleine plekjes tot uitgebreide schilfering van de huid.

Werking
Bij ernstige vormen van psoriasis de arts methotrexaat voorschrijven. Bijvoorbeeld als andere medicijnen niet voldoende helpen.

In de lage dosering, van 7.5 tot 30 mg per week, remt methotrexaat ontstekingsreacties. Het werkt in vaak goed tegen psoriasis. Na een paar weken voelt u of methotrexaat goed werkt. Na 2 tot 3 maanden werkt methotrexaat het best.

Behandeling
Methotrexaat bestaat als tabletten en als injecties.
Tabletten kunt u zelf makkelijk slikken. Maar ze zorgen iets vaker voor maagdarmklachten.

Ziekte van Crohn

Verschijnselen
Bij de ziekte van Crohn zijn stukken van de darm de hele tijd ontstoken, zonder dat er een infectie is. Meestal is dat het laatste deel van de dunne darm en het eerste deel van de dikke darm.

De ontsteking zorgt voor buikpijn, koorts, diarree, moe zijn en gewichtsverlies. De ziekte van Crohn is een chronische aandoening. Er zijn periodes met weinig klachten en periodes met veel klachten. De ziekte vlamt dan op.

Oorzaak
Hoe de ziekte van Crohn ontstaat is niet bekend. Waarschijnlijk is het afweersysteem in de war en valt deze goede bacteriën in de darm aan. Hierdoor ontstaat een ontsteking die de darmen verder beschadigt. De ontsteking dringt diep door tot de spierlagen van de darmen. Meestal is het laatste deel van de dunne darm en het eerste deel van de dikke darm ontstoken. Door de chronische ontsteking ontstaan verdikkingen in de darm, waar poep moeilijk langs kan. Ook ontstaan verbindingsbuisjes (fistels) van de darm naar andere organen, zoals de blaas, de vagina en tussen delen van de darm onderling.

Behandeling
Tegen de ziekte van Crohn krijgt u meestal 5-ASA-medicijnen (zoals mesalazine of sulfasalazine) of bijnierschorshormonen (corticosteroïden). Daarna kunnen artsen azathioprine voorschrijven. Werkt dat middel niet goed? Of kunt u het niet gebruiken? Dan kan uw arts methotrexaat voorschrijven. Meestal moet u ook corticosteroïden gebruiken.

Effect
Methotrexaat remt de ontsteking. Daardoor neemt de buikpijn en diarree af en ontstaan er minder verdikkingen en fistels.

U voelt na ongeveer 2 maanden of methotrexaat goed werkt.

Lichen planus

Bij lichen planus zitten er ontstekingen in de huid of de slijmvliezen. Slijmvlies is huid met een dun laagje slijm. 

Lichen planus op de huid
Op de huid is lichen planus te herkennen aan rode of paarse platte bultjes. Er kunnen kleine witte streepjes op de bultjes zitten. En meestal jeuken de bultjes. De bultjes zitten vaak op de polsen, onder aan de rug, in de nek en op de enkels. Bij mannen kunnen de bultjes op de penis zitten en bij vrouwen op de buitenkant van de schaamlippen.
Op beschadigde huid kan een nieuwe lichen planus plek ontstaan. Bijvoorbeeld doordat u krabt.
De klachten zijn er niet altijd, maar komen in periodes voor. Meestal is de ziekte binnen 2 jaar over.

Lichen planus op de slijmvliezen
Op de slijmvliezen is lichen planus te herkennen aan witte streepjes en rode plekken die op schaafwonden lijken. Lichen planus op de slijmvliezen doet vaak pijn en kan een branderig gevoel geven.
Lichen planus komt vooral voor in de mond. Bij mannen kan lichen planus ook voorkomen op de eikel en de binnenkant van de voorhuid. En bij vrouwen aan de binnenkant van de schaamlippen en in de vagina. 
De klachten zijn er niet altijd, maar komen in periodes voor. Lichen planus op de slijmvliezen gaat meestal niet over.

Oorzaak
Hoe de ontsteking ontstaat bij lichen planus is niet duidelijk. Waarschijnlijk zijn er verschillende oorzaken.
Misschien maakt het lichaam antistoffen tegen eigen lichaamscellen. Uw eigen afweer valt dan gezonde cellen aan in uw huid of slijmvliezen. Mensen krijgen soms lichen planus door het gebruik van sommige medicijnen, erfelijke aanleg of na infecties met virussen. Ook door stress kan lichen planus erger worden. En soms blijken amalgaamvullingen in het gebit lichen planus in de mond te veroorzaken. Of door bijvoorbeeld een allergie voor tandpasta.

Behandeling
Soms zijn de plekjes niet pijnlijk en gaan ze vanzelf over. Dan is behandeling niet nodig. Bij lichen planus in de mond helpt het soms om geen sterk gekruid eten, citrusfruit en knapperig eten zoals chips of toast te nemen.

Bij jeuk, pijn en een brandend gevoel door lichen planus schrijft de arts meestal een bijnierschorshormoon (corticosteroïd) voor. Bijvoorbeeld in een crème, zalf of mondpasta. Werkt dit niet goed genoeg? Dan kan uw arts methotrexaat voorschrijven. 

Methotrexaat werkt bij veel ziektes goed. Maar het geeft daarom ook veel bijwerkingen. Niet iedereen is even gevoelig voor deze bijwerkingen. Ook maakt het uit hoeveel methotrexaat u gebruikt.

Behalve het gewenste effect kan dit medicijn bijwerkingen geven.

Veel bijwerkingen ontstaan doordat methotrexaat de aanmaak van foliumzuur verhindert. Lichaamscellen hebben foliumzuur nodig om zich te kunnen vermenigvuldigen en zo te groeien. De bijwerkingen ontstaan door het tekort aan foliumzuur in de gezonde cellen. Vooral het geval op plaatsen waar de cellen zich van nature snel delen. Zoals de slijmvliezen van de mond, maag en darmen, de huid, het haar en het bloed.

Daarom schrijft uw arts ook foliumzuur of folinezuur voor. Meestal moet u foliumzuur of folinezuur 1 keer per week innemen, minstens 24 uur NA methotrexaat. U heeft dan minder kans op bijwerkingen.

De belangrijkste bijwerkingen zijn de volgende.

Regelmatig (bij meer dan 30 op de 100 mensen)

• Binnen een paar uur: misselijk zijn, braken en diarree.

  Gebruikt u de tabletten en heeft u binnen 2 uur gebraakt? Raadpleeg dan uw arts. Uw arts kan vertellen of u nieuwe tabletten moet nemen en wanneer u de volgende dosis moet nemen.

Soms (bij 10 tot 30 op de 100 mensen)

• Binnen enkele dagen: pijnlijke tong, mond of keel, aften, maagpijn en zuurbranden.

  Deze bijwerkingen ontstaan door ontsteking van de slijmvliezen van mond, keel, slokdarm, maag en darmen. U kunt dit zien aan een vuurrode kleur van de slijmvliezen. Eten en drinken kunnen hierdoor pijnlijk zijn. In veel gevallen helpt het om op ijsblokjes te zuigen. Verzorg uw gebit extra goed door een aantal maal per dag te poetsen met een zachte tandenborstel. Ook kunt u spoelen met een desinfecterende mondspoeling. Om maagpijn en brandend maagzuur te bestrijden, kan de arts een maagbeschermer voorschrijven.
  Heeft u (aanleg voor) een maagzweer of heeft u een darmontsteking? Dan zal de arts u controleren, zodat de maag- of darmklachten niet te erg worden.  Dit middel wordt soms juist gebruikt door mensen met bepaalde darmontstekingen, zoals de ziekte van Crohn en colitis ulcerosa.

Zelden (bij 1 tot 10 op de 100 mensen)

• Hoofdpijn

• Na een paar weken: bloedarmoede, een meer kans op infecties en meer kans op bloedingen.

  Deze bijwerkingen ontstaan doordat het lichaam minder rode en witte bloedcellen en minder bloedplaatjes aanmaakt. Tijdens de behandeling controleert uw arts daarom regelmatig uw bloed.
  Krijgt u last van: onverklaarbare koorts of keelpijn, blaasjes in de mond en keel, bloedneuzen, onverklaarbare blauwe plekken of extreem vermoeid zijn? Neem dan contact op met uw arts. Door te weinig witte bloedcellen bent u ook gevoeliger voor infecties. Neem altijd contact op met uw arts bij infecties zoals verkoudheid, keelontsteking, griep, steenpuisten en andere huidinfecties.

• Na meerdere maanden: kans op schade aan de lever of de nieren.

  Uw arts zal uw lever en nieren daarom zeer regelmatig controleren. Waarschuw uw arts bij ernstige misselijkheid, ernstige diarree met bloed, kortademigheid en bij gele verkleuring van de huid en het tandvlees (dit laatste wijst op een leverziekte). Bij een ernstige lever- of nierziekte mag u geen methotrexaat gebruiken. Daarom controleert uw arts al voordat u dit middel gaat gebruiken uw bloed op lever- of nieraandoeningen.

• Longaandoeningen. U kunt dit merken aan een droge kriebelhoest, kortademigheid of koorts.

  In sommige gevallen kan ernstige longontsteking ontstaan. Raadpleeg uw arts bij deze klachten.

Zeer zelden (bij minder dan 1 op de 100 mensen)

• Zwellingen van de lymfeklieren.

  Voelt u grote knobbels in uw nek, liezen of oksels? Meld dit dan bij uw arts. De zwellingen kunnen minder worden als u stopt met de behandeling. Soms heeft u een behandeling nodig tegen de zwellingen.

• Ontsteking van de alvleesklier.

  Waarschuw uw arts bij zeer hevige buikpijn die niet overgaat.

• Gevoeligheid van een door zonlicht verbrande huid.

  Ga niet zonnebaden en smeer bij fel zonlicht een zonnebrandcrème met een hoge beschermingsfactor.

• Allergie, dit merkt u aan huiduitslag, galbulten en jeuk.

  Een heel enkele keer is allergie ernstig. Dan krijgt u ook last van blaren, koorts en ontstoken ogen. Waarschuw dan direct een arts.

  Denkt u dat u overgevoelig bent voor dit middel? Raadpleeg dan uw arts. Geef aan de apotheek door dat u overgevoelig bent voor methotrexaat. Het apotheekteam kan er dan op letten dat u het middel niet opnieuw krijgt.

• Haaruitval, zodat kale plekken ontstaan.

  Dit herstelt zich meestal goed als u met de behandeling stopt.

Heeft u last van een bijwerking? Meld dit dan bij het bijwerkingencentrum lareb. Hier worden alle meldingen over bijwerkingen van medicijnen in Nederland verzameld. Ik wil een bijwerking melden

Uitleg frequenties

Regelmatig : bij meer dan 30 op de 100 mensen
Soms : bij 10 tot 30 op de 100 mensen
Zelden : bij 1 tot 10 op de 100 mensen
Zeer zelden : bij minder dan 1 op de 100 mensen

Kijk voor de juiste dosering altijd op het etiket van de apotheek of in de bijsluiter.

Let op de dosering!
Een te hoge dosering of dit medicijn te vaak gebruiken kan ernstige gevolgen hebben voor uw gezondheid.

Let daarom goed op!
Controleer wat er staat op het recept en het etiket van uw medicijndoosje.

Is de tekst op het etiket anders is dan de vorige keer? Of weet u het niet zeker? Vraag dan uw arts of de gegevens kloppen.

Hoe?

• Tabletten: slikken met een half glas water.
• Injecties:
  • Lees voor gebruik de instructies in de verpakking.
  • U krijgt dit medicijn via een injectie vlak onder uw huid. In uw bovenarm, dijbeen of buik. Uw arts of verpleegkundige kan u de injectie geven. Of uw arts of verpleegkundige leert u hoe u zelf moet injecteren. Is de uitleg niet duidelijk? Vraag het na bij uw arts of apotheker.
  • Dit medicijn zit in een voorgevulde injectiespuit. Deze kunt u 1 keer gebruiken.

Wanneer?

• Psoriasis, reumatoïde artritis, ziekte van Crohn en lichen planus: u moet dit middel één keer per week gebruiken, nooit elke dag. Soms krijgt u dan een injectie of kunt u die zelf spuiten. Soms slikt u tabletten. Als u tabletten slikt, kunt u de tabletten in 1 keer nemen. Of in 3 porties met een pauze van 12 uur. Dan heeft u minder last van de bijwerkingen.
• De maximale dosering is 30 mg per week.
• Kies een vaste dag in de week waarop u uw medicatie inneemt. Dan vergeet u het niet en heeft u minder kans om dit medicijn te vaak te nemen. U kunt deze dag ook door de apotheek op uw medicijnetiket laten zetten.
• Methotrexaat kan u misselijk maken. Kies daarom een dag die u het best uitkomt. U kunt de tabletten met wat voedsel slikken. Dan heeft u minder kans op maagklachten.

Kloppen de gegevens op uw recept of etiket van de medicijnverpakking niet? Of heeft u nog vragen? Overleg dan eerst met uw arts of apotheker.

Hoelang?
Het kan een paar weken of maanden duren voor u voelt dat dit middel werkt. U kunt wel al last krijgen van bijwerkingen. Blijf dit middel dan toch gebruiken. Zodra het begint te werken, weegt het voor de meeste mensen op tegen de bijwerkingen. Als het middel begint te werken kan uw de arts de dosering wat lager maken. Dan worden de bijwerkingen ook minder.

Het is belangrijk dat u dit middel consequent blijft slikken. Bent u een dosis vergeten? Neem deze dan zo snel mogelijk in. Maar neem geen dubbele dosis.

Tabletten of injecties thuis

• U gebruikt dit middel één keer per week (soms in drie porties): bent u de tabletten of de injectie vergeten? En u komt hier binnen een dag achter? Slik dan de tabletten of spuit de injectie alsnog. De week daarna neemt u de methotrexaat weer op de gebruikelijke dag. Bent u meer dan 1 dag te laat? Bel dan uw arts voor advies.
• U neemt dit middel in drie porties: bent u één van de porties vergeten? Neem dan die portie en een eventuele volgende portie 12 uur later.

autorijden?
Ja, dat kan. Dit medicijn heeft geen invloed op hoe goed u kunt autorijden.

alcohol drinken?
Drink zo weinig mogelijk alcohol. Alcohol als methotrexaat zijn allebei slecht voor de lever. Door de combinatie krijg u meer kans op een leverziekte.

Ook irriteert alcohol de slijmvliezen van het maagdarmkanaal. Daardoor krijgt u meer kans op bijwerkingen op de maag en de darmen.

alles eten?
U mag eten zoals u normaal doet.

Dit middel heeft wisselwerkingen met andere medicijnen.

In de tekst hieronder staan alleen de werkzame stoffen van deze medicijnen, dus niet de merknamen. Of uw medicijn een van die werkzame stoffen bevat, ziet u in uw bijsluiter onder het kopje 'Samenstelling'.

Dit middel heeft wisselwerkingen met de volgende medicijnen.

• Het afweeronderdrukkende middel ciclosporine. Ciclosporine en methotrexaat kunnen elkaars werking en bijwerkingen versterken. Bij deze combinatie zal de arts uw bloed extra controleren.
• De antibiotica co-trimoxazol (trimethoprim/sulfamethoxazol) en trimethoprim. Deze antibiotica kunnen de bijwerkingen van methotrexaat versterken. Zelfs na stoppen met methotrexaat mag u deze antibiotica een tijd niet gebruiken.
• Probenicide (een middel tegen jicht). Dit medicijn versterkt de bijwerkingen van methotrexaat. Uw arts zal daarom proberen deze combinatie te vermijden of anders uw bloed extra controleren.
• Pijnstillers van het NSAID-type, zoals ibuprofen, naproxen, diclofenac en indometacine. Deze pijnstillers versterken de bijwerkingen van methotrexaat. Vooral als u meer dan 15 mg methotrexaat per week gebruikt (6 tabletten van 2,5 mg per week). Tegen reuma wordt methotrexaat vaak gecombineerd met pijnstillers van het NSAID-type. Dit is meestal geen probleem, omdat uw reumatoloog uw bloed regelmatig zal laten controleren. Gebruikt u dit middel één keer per week? Dan adviseren artsen soms om deze pijnstillers niet te gebruiken op dezelfde dag en de dag daarna. U kunt dan wel paracetamol gebruiken. De rest van de week kunt u de ontstekingsremmende pijnstillers wel weer veilig gebruiken. Overleg hierover met uw arts.
• De middelen tegen epilepsie, valproïnezuur, carbamazepine, fenytoïne en fenobarbital. Sommige van deze medicijnen worden ook gebruikt bij zenuwpijn en manische depressie. Methotrexaat kan de werking van deze medicijnen verminderen. Uw arts zal de hoeveelheid van het epilepsiemiddel in uw bloed regelmatig meten en zo nodig de dosering aanpassen.
• Vaccins. Meld altijd aan de arts dat u methotrexaat gebruikt. Door methotrexaat kunnen sommige soorten vaccins minder goed werken en meer kans geven op bijwerkingen. Overleg met uw apotheker of arts als u moet worden gevaccineerd.
• Sommige medicijnen tegen hiv. Vraag aan uw apotheker om welke medicijnen dit gaat.
• Sommige medicijnen tegen kanker. Vraag aan uw apotheker om welke medicijnen dit gaat. De werking of bijwerkingen van deze medicijnen kunnen veranderen. Overleg hierover met uw arts.

Wilt u vrij verkrijgbare medicijnen (zonder recept) gebruiken? Overleg dan eerst met uw apotheek. Deze medicijnen kunnen voor een wisselwerking met uw voorgeschreven medicatie zorgen.

Twijfelt u eraan of een van de bovenstaande wisselwerkingen voor u van belang is? Neem dan contact op met uw apotheker of arts.

Zwangerschap
U mag dit medicijn NIET gebruiken als u zwanger bent of binnenkort zwanger wilt worden. Het kan een miskraam veroorzaken. Daarnaast kan dit medicijn aangeboren afwijkingen bij het kind veroorzaken. U mag niet zwanger worden tot u minimaal 3 maanden gestopt bent met dit medicijn.

Borstvoeding
Gebruik dit middel NIET als u borstvoeding geeft, of stop met de borstvoeding. Dit middel komt in de moedermelk. Het kan dan bijwerkingen bij het kind geven. Wilt u borstvoeding geven, overleg dan met uw arts of apotheker. Mogelijk kan de arts u tijdelijk een ander middel voorschrijven, dat u wel veilig kunt gebruiken.

U kunt op elk moment in één keer met dit middel stoppen. Uw klachten kunnen dan wel weer terugkomen of erger worden. Stop dus alleen in overleg met uw arts.

Ja, u heeft een recept nodig.

Methotrexaat is sinds 1954 internationaal op de markt. Een veelgebruikte andere naam voor methotrexaat is MTX.

Het is op recept te krijgen onder de merknamen Emthexate, Ebetrex, Metoject, Injexate, Basitrin en als het merkloze Methotrexaat. Het is te krijgen als tabletten en injecties.

Deze tekst is opgesteld door het Geneesmiddel Informatie Centrum van de KNMP. Deze tekst is gebaseerd op de bijsluiter van het beschreven medicijn en op andere, wetenschappelijke bronnen. Zoals medische richtlijnen, standaarden en literatuur. Bent u benieuwd hoe het apotheek.nl-team dit doet? Bekijk dan de video. Hoewel bij het opstellen van de tekst uiterste zorgvuldigheid is betracht, is de KNMP niet aansprakelijk voor eventuele schade die zou kunnen voortvloeien uit enige onjuistheid in deze tekst. De officiële bijsluiter van dit medicijn vindt u bij het College ter Beoordeling van Geneesmiddelen op: www.cbg-meb.nl.